Pod natchnieniem szatana (Bułhakow i Ewangelia)

W święto św. Łucji, Dziewicy i Męczennicy, A.D. 2014

Szatańskie podszepty – instalację Sztukmistrza,

poprzedzoną performansem bez udziału publiczności,

sfotografował nasz redakcyjny Praktykant

Bułhakow łączy w swojej powieści dwa jaskrawo różne wątki. W Moskwie, w latach dwudziestych lub trzydziestych, pisarz zwany „Mistrzem” stworzył dzieło poświęcone Jezusowi z Nazaretu; wrogie religii władze uwięziły autora w szpitalu psychiatrycznym. Małgorzata, ukochana prześladowanego twórcy, wydobywa go z rąk dręczycieli, ale dopiero z pomocą szatana Wolanda: zgodziwszy się zostać czarownicą.

Pomiędzy dwadzieścia osiem rozdziałów opowieści o perypetiach obojga zakochanych (i o kilkudniowych dziejach groteskowo potwornych wybryków Wolanda oraz jego piekielnych asystentów) Bułhakow wpisał cztery inne, przedstawiające sąd Piłata, drogę krzyżową, epizody losów Mateusza Ewangelisty i śmierć Judasza – najwyraźniej zaczerpnięte z powieści Mistrza.

Powieść Mistrza pozostaje w rażącej sprzeczności z Ewangelią św. Mateusza i w ogóle z Ewangeliami. Jeszua prosi w niej Piłata-sędziego: „...może byś mnie wypuścił, hegemonie” [1], Mateusz skrada się z nożem za skazanym na śmierć Jeszuą, by skrócić jego cierpienia, Juda[sz] ginie od skrytobójczego ciosu zadanego z rozkazu Piłata, a nie z własnej ręki – to wszystko oczywiście kłóci się z przekazem ewangelicznym. Wolno przypuszczać, że Bułhakow miał w tej sprzeczności jakiś swój artystyczny cel. Jaki?

Odpowiedź nie okaże się zbyt skomplikowana, jeśli zadamy sobie jeszcze jedno pytanie: dlaczego w ogóle Mistrz obiera za temat swego utworu sąd Piłata i Mękę Pańską?

Mistrz żyje w świecie, w którym pojedynczy człowiek jest igraszką w ręku mrocznych, zbrodniczych sił władających państwem: „potrzeba niewiele wyobraźni i wiedzy o tym, co się działo dokoła, co mówiono i pisano, kogo aresztowano, zgładzano i potępiano – by odtworzyć sobie powszednią tkankę tego życia i poczuć, że było straszliwe, nawet jeśli jego groza była ukryta w pseudonormalności, lub zwłaszcza dlatego. Także wówczas, jeśli niejedno udawało się obrócić w żart”[2].

Fatalne mieszkanie numer pięćdziesiąt, zanim trafiło w ręce Berlioza, a po jego nagłej śmierci w szpony szatańskiej szajki Wolanda, należało do jubilera, o którym słuch zaginął; potem zajmowała je jubilerowa-wdowa, aż i ona w jakiś sposób zniknęła. Oboje z pewnością zasłużyli sobie w oczach komunistów jako „posiadacze” na los „wrogów ludu”; zginęli więc zapewne w jakiejś policyjnej izbie tortur lub w syberyjskim obozie, dokąd wysłano ich, rzecz jasna, bez zbędnych formalności. Tego wszystkiego czytelnik niby nie dowiaduje się wprost, raczej domyśla się z półsłówek i porozumiewawczych mrugnięć narratora, ale przecież wystarczą one, żeby odczuł „grozę ukrytą w pseudonormalności”. Udając, że o tym nie wiedzą, bohaterowie Bułhakowa żyją w katowni, w kraju zamienionym w wielkie, okrutne więzienie.

Życie w takim świecie to niewątpliwie dostateczny powód, by zadać sobie pytanie o sens wszystkich zaznawanych i obserwowanych cierpień, krzywd i zbrodni, o to, czy ostatecznym wymiarem rzeczywistości nie jest chaos lub – co gorsza – władza diabelskich potęg – pytanie Konrada z Dziadów, pytanie Słowackiego z Kordiana.

Jeżeli Bóg istnieje, jeżeli Ewangelia mówi prawdę, to można szydzić z podobnych obaw i nie załamać się nawet w obliczu najdzikszych wybryków zbrodniczej władzy: cierpienia niewinnych dobiegną bowiem kresu, nagroda nie minie sprawiedliwych, a kara – oprawców, zdrajców i tchórzy. Dlatego pytanie, czy Bóg istnieje, czy Ewangelia mówi prawdę, czy Chrystus umarł i zmartwychwstał, i odkupił świat, jest dla udręczonych ofiar i widzów zbrodni najważniejsze. Dlatego Mistrz pisze powieść o Jezusie. Berlioz poucza w początkowej scenie utworu swego młodszego kolegę Iwana Bezdomnego, że Jezus nigdy nie istniał – Mistrz zaś twierdzi właśnie, że zarówno istniał, jak spotkał się z Piłatem, został przezeń skazany i umarł na krzyżu.

Sama wiara w istnienie Jezusa nie wystarcza jednak jako źródło pocieszenia i nadziei. Jeszua Mistrza to nie jest w odróżnieniu od Chrystusa Ewangelii niezłomny głosiciel prawdy, lecz podsądny nieśmiało ubiegający się u Piłata o ułaskawienie; Mateusz to jego jedyny uczeń – jedyny i widać niezbyt pojętny, skoro towarzysząc swojemu nauczycielowi na miejsce kaźni, rozmyśla głównie o tym, by ciosem noża skrócić mękę skazańca – niewiele widać zrozumiał z jego nauk; a o zmartwychwstaniu w ogóle nie ma mowy.

Jeszua Mistrza, wcielenie łagodności, mędrzec pochwalający miłość i przebaczenie, wykładający zdumionemu Piłatowi, że nawet okrutny centurion Marek Szczurza Śmierć jest „dobrym człowiekiem”, to – owszem – głosiciel pięknej filozofii, zyskujący sobie natychmiast współczucie, sympatię i podziw „piątego prokuratora Judei” – ale nie Bóg, nie Pan Zastępów, nie Sędzia i Król świata. Zadawszy sobie pytanie, co można przeciwstawić przerażającemu złu szalejącemu w stalinowskiej Moskwie – i w ludzkiej historii w ogóle, Mistrz odpowiada: miłość głoszoną w Ewangeliach; cóż z tego jednak, skoro poza tą miłością nie stoi siła, a jej głosiciel jest tylko samotnym wędrownym filozofem, nie zaś Bogiem, przed którym kiedyś zadrży każdy mocarz? Jeśli Jezus istniał, lecz był tylko człowiekiem, to związana z Nim nadzieja stanowi jedynie piękne marzenie. Poszukiwania skończone; swoją powieścią Mistrz wyraził rozpacz. Warto zauważyć, że w całej książce Bułhakowa Mistrz ani razu się nie uśmiecha czy tym bardziej nie śmieje; na jego twarzy widzimy smutek i znużenie. Mistrz wierzy w to, co napisał.

Lecz to nie znaczy, że musi wierzyć czytelnik.

Czytelnik poznaje powieść Mistrza w urywkach, wypełniających rozdziały: drugi (słowami powieści historię sądu Piłata opowiada dwóm literatom Woland), szesnasty (Iwanowi Bezdomnemu śni się egzekucja na Golgocie), dwudziesty piąty i dwudziesty szósty (wzruszona Małgorzata odczytuje fragmenty poświęcone pogrzebaniu skazańców i śmierci Judy z Kiriatu). Powieść Mistrza jest więc obecna w świadomości przynajmniej trzech innych osób, i to obecna w niezwykły lub wręcz nadprzyrodzony sposób. Małgorzata wprawdzie jej tekstu nie śni, jak Iwan, lecz jej kontakt z ukochanym maszynopisem Mistrza i ze światem przez niego przedstawionym ma w sobie także coś niezwykłego:

Nie chciało jej się spać. Pieszczotliwe głaskała maszynopis, jak głaska [!] się ulubionego kota, obracała go w dłoniach, oglądała ze wszystkich stron [...]. [...] Nic nie niknęło, wszechmocny Woland był rzeczywiście wszechmogący i Małgorzata mogła, ile tylko chciała, chociażby do samego świtu, szeleścić stronicami brulionów, przyglądać się im, całować je i czytać raz jeszcze słowa: Ciemność, która nadciągnęła znad Morza Śródziemnego, okryła znienawidzone przez procuratora miasto... [3]

Woland natomiast po prostu zna tekst na pamięć:

– Nie trzeba żadnych świadectw – odpowiedział konsultant i jął mówić niezbyt głośno, przy czym jego cudzoziemski akcent nie wiadomo dlaczego znikł: – Wszystko jest bardzo proste – w białym płaszczu z podbiciem koloru krwawnika, posuwistym krokiem kawalerzysty, wczesnym rankiem czternastego dnia wiosennego miesiąca nisan... [4]

Czy przeczytał powieść i tekstu się nauczył? Dla szatana to byłaby fraszka. Ale pytanie warto odwrócić. Może nie Woland poznał ją ze słów Mistrza, tylko na odwrót: Mistrz z podszeptów Wolanda?! Ten sam szatan, który mówi, że przed wiekiem jadł śniadanie z Immanuelem Kantem, równie dobrze przed dziewiętnastu wiekami mógł być – jak zresztą sam twierdzi – świadkiem Wielkiego Piątku w Jerozolimie. Ponadto Mistrz zna Wolanda! – a w każdym razie dobrze wie, jak go poznać: to on w klinice profesora Strawińskiego tłumaczy Iwanowi Bezdomnemu, że opisanym przezeń nieznajomym „konsultantem” napotkanym na Patriarszych Prudach był właśnie szatan we własnej osobie („...nawet ta twarz, którą mi pan opisał, te oczy, z których każde jest inne, te brwi!” [5]). Mistrz zna szatana tak, jak się zna postać często spotykaną na jawie lub we śnie; może od dawna znajdować się w orbicie jego wpływów. Mistrz stworzył swoją powieść, swoją „anty-Ewangelię” pod natchnieniem szatana.

Ale jeżeli tak, to owa powieść kłamie! Szatan bowiem kłamie, chce ludzi wprowadzić w błąd. To on, który sam dobrze wie, co się stało przed wiekami w Jerozolimie, chce, żeby ludzie wierzyli, iż Chrystus nie jest Bogiem i nie zmartwychwstał – ponieważ chce ludziom odebrać nadzieję, chce ich wpędzić w rozpacz. Mistrza zaś, artystę, którego powieść mogłoby przeczytać wielu ludzi, obrał sobie za narzędzie rozpowszechniania kłamstwa.

Bułhakow nie napisał powieści o tym, że Jeszua (Jezus) nie jest Bogiem i że na Niego nie można liczyć. Bułhakow napisał powieść o człowieku, który napisał powieść z taką tezą. A przede wszystkim o tym, że tę myśl podsunął mu szatan.  Oczywiście więc nie należy jej ufać.

Wszystko jest więc na odwrót niż się wydaje na pierwszy rzut oka. Jezus zmartwychwstał, a szatan kłamie. Bułhakow z zacięciem satyryka przedstawił straszno-śmieszny świat stalinowskiego komunizmu w Rosji, przede wszystkim jednak sformułował problem najwyższej wagi, niepokojące pytanie XX wieku: zapytał, czy ludzie krzywdzeni przez zbrodniczą przemoc mają podstawy do nadziei. I odpowiedział: tak, mają (a co najmniej: niewykluczone, że mają) – a o jej zniszczenie stara się usilnie szatan, tym groźniejszy, iż potrafi przybierać łudząco sympatyczną postać.

Stanisław Falkowski

_____

PRZYPISY

[1] M. Bułhakow, Mistrz i Małgorzata, tłum. I. Lewandowska i W. Dąbrowski, Warszawa 1973, s. 40.

[2] A. Drawicz, Mistrz i diabeł, Kraków 1990, s. 295.

[3] M. Bułhakow, Mistrz i Małgorzata, op. cit., s. 348.

[4] Ibidem, s. 23.

[5] Ibidem, s. 171.